Charakterystyczne cechy mowy dzieci w spektrum autyzmu
Autyzm dziecięcy należy do zaburzeń neurorozwojowych objawiających się przed trzecim rokiem życia. W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD – 10 autyzm opisywany jest jako całościowe zaburzenie rozwoju charakteryzujące się wadliwym funkcjonowaniem w trzech dziedzinach: interakcji społecznych, komunikacji oraz zachowania (J. Cieszyńska, 2011 Kraków). S.M.B Pecyna (Pecyna S.M.B, 1998a) grupuje syndromy autyzmu do trzech kategorii, które określa się jako triadę objawów zaburzeń (Kruk – Lasocka J. 1997)
Pierwsza kategoria dotyczy zaburzeń stosunków społecznych, a w jej obrębie mogą wystąpić objawy:
- zaburzenia zachowań niewerbalnych
- brak kontaktów rówieśniczych
- brak potrzeby dzielenia się przeżyciami z innymi ludźmi
- brak społecznej lub emocjonalnej wymiany
Kolejna , obejmuje jakościowe zaburzenia komunikacji, które mogą manifestować się następującymi objawami:
- upośledzoną lub niewykształconą mową
- stereotypowymi i powtarzanymi wyrazami
- brakiem spontanicznych umiejętności językowych, charakterystycznych dla danego poziomu rozwoju.
Trzecia kategoria dotyczy ograniczonych i stereotypowych wzorców zachowań przejawiających się w:
- powtarzaniu jednego lub kilku wzorców zainteresowań, odbiegających od normy przyjętej dla danego wieku rozwojowego
- przywiązaniu do rytuałów i zwyczajów
- powtarzaniu pewnych sekwencji ruchowych
- uporczywym zajmowaniu się przedmiotami z pominięciem ludzi.
Zaburzenia występują we wszystkich wspomnianych sferach łącznie, ale nasilenie objawów związane jest z poziomem sprawności intelektualnej i wiekiem dziecka (Gałkowski T. Kosewska J.).
Dzieci z autyzmem charakteryzuje specyficzny wzorzec mowy i języka, zarówno pod względem jakościowym jak i ilościowym.
U niemowląt autystycznych obserwowano znaczne ograniczenie typowych dla wieku wokalizacji, zminimalizowanie towarzyszących wokalizacjom gestów, ruchów ciała, mimiki. Gaworzenie nie wiązało się z obecnością lub pojawieniem bliskiej osoby.
Jakościowe zaburzenia w komunikacji mogą pojawiać się w różnych zakresach. Będzie to zarówno opóźniony lub całkowity brak rozwoju mowy z jednoczesnym brakiem prób i kompensacji poprzez alternatywne sposoby komunikowania się, także dobrze rozwinięta mowa werbalna, ale brak umiejętności inicjowania i kontynuowania rozmowy, jak również używanie przez dziecko mowy w sposób stereotypowy.
Markiewicz (2004) proponuje inny podział zaburzeń w komunikowaniu się. Deficyty ilościowe mogą mieć formę braku mowy (z brakiem lub z elementarną gestykulacją), opóźnienia mowy (miesięczne lub wieloletnie) lub mowy ograniczonej jako odpowiedź na bodziec. Deficyty jakościowe to echolalia, odwracanie zaimków, neologizmy, język stereotypowy, zaburzenia artykulacyjne.
Kolejna autorka prezentuje jeszcze inny podział zaburzeń komunikacji: brak gotowości emocjonalnej do porozumiewania się, brak umiejętności mówienia i rozumienia, brak gotowości do mówienia, nadużywanie wyrażeń stereotypowych, brak reakcji na polecenia, brak lub odroczenie odpowiedzi na pytania, brak gestów wspomagających mówienie oraz nadmiar stereotypii ruchowych (Minczakiewicz E. Za Markiewicz K. 2004).
U mówiących dzieci autystycznych częstym zjawiskiem językowym jest echolalia, która występuje także w innych zespołach klinicznych takich, jak schizofrenia dziecięca, zespoły kataleptyczne, histeria. W zespołach tych do echolalii dołącza się naśladowanie ruchów (echopraksja) i mimiki (echomimia), w autyzmie występuje wyłącznie echolalia. Z mową echolaliczną można spotkać się także w przypadku dzieci upośledzonych umysłowo i/ lub w opóźnionym rozwoju mowy.
Wypowiedzi echolaliczne bardzo wiernie odtwarzają intonacje i akcent nadawcy, mimo, że mogą być powtórzone nawet po kilku miesiącach.
W przypadku autyzmu echolalie można podzielić, ze względu na czas w jakim ona występuje na trzy kategorie:
- echolalia bezpośrednia (natychmiastowa) – powtarzanie wyrazów, fraz, dźwięków natychmiast po ich usłyszeniu
- echolalia pośrednia, odroczona – cała zasłyszana treść np. reklam, wypowiedzi zostaje powtórzona po pewnym czasie (kilka minut, tydzień, miesiąc, a nawet kilka lat). W tym przypadku mowa dziecka nie jest związana z kontekstem, jest więc mową nieprawidłową, nie mającą charakteru komunikacyjnego
- echolalia łagodna lub funkcjonalna – powtarzane wyrazy związane są z sytuacją lub zainteresowaniami dziecka, używane adekwatnie do sytuacji i pozwalają na prowadzenie prostego dialogu.
Echolalia może się nasilać w sytuacjach nowych dla dziecka, gdy następuje zmiana otoczenia lub pojawia się nieznana osoba. Uważa się, że czynnikiem wpływającym na występowanie mowy echolalicznej jest nie możność rozumienia przez dziecko wypowiedzi do niego skierowanych.
J. Błeszyński traktuje z kolei echolalię jako jedną z form wypowiedzi, która może pomóc w nawiązaniu komunikacji z dzieckiem. Należy się w niej dopatrywać raczej sposobu wyrażania swojego stosunku do otoczenia, aniżeli bezmyślnego, bezwolnego powtarzania zasłyszanych fraz. Mowa echolaliczna u dzieci z autyzmem nie jest więc zaburzeniem, ale przedłużeniem kształtowania się etapów rozwoju mowy lub wiąże się z trudnościami wynikającymi z braku przekształcenia umiejętności werbalnych na poziom dialogu.
Należy jednak podkreślić, że normalny rozwój mowy zawiera fazę powtarzania zasłyszanych zwrotów, której szczytowy okres przypada na wiek około 30 miesięcy. Echolalia utrzymująca się po ukończeniu trzeciego, czwartego roku życia uznawana jest za patologiczną.
Z echolalią wiąże się kolejna typowa cecha mowy dzieci z autyzmem, a mianowicie nie używanie zaimka osobowego „ja“ i zastępowanie go zaimkiem w drugiej lub trzeciej osobie.
Zauważalne są także duże trudności w opanowaniu struktur gramatycznych, co następuje zwykle dopiero po ukończeniu 10 roku życia. Dzieci autystyczne mają trudności w prawidłowym stosowaniu rodzajników oraz posługiwaniu się odmianami czasowników, a także w poprawnym budowaniu zdań i dłuższych wypowiedzi.
Innym objawem autyzmu są stereotypie słowne, czyli słowa lub zdania wypowiadane (samorzutnie lub w odpowiedzi na pytania) zawsze w sposób niemal identyczny, przez co jakby zautomatyzowany. Wiążą się one z zaburzeniem toku i treści myślenia i służą jako forma autostymulacji.
Specyficzną cechą mowy w autyzmie jest kompulsywne zadawanie pytań. Autysta zafiksowany, czyli nadmiernie skoncentrowany na jakimś temacie powtarza wielokrotnie te same pytania sprawiając wrażenie, jakby nie słyszał lub nie rozumiał udzielanych mu odpowiedzi. W opinii niektórych badaczy zjawisko to może być formą obronnego zachowania dziecka przed niezrozumiałym dla niego, wywołującym lęk światem zewnętrznym. U autystów o wyższym poziomie funkcjonowania poznawczego częsta jest tendencja do powtarzania rzadziej występujących, obco brzmiących słów, mimo braku rozumienia ich znaczenia. Często współwystępują przy tym neologizmy, czyli samodzielnie tworzone nowe konfiguracje słowne nie występujące w danym języku a wykorzystywane w rozmowie (Gałkowski T.,1993).
Mowa większości dzieci autystycznych charakteryzuje sie także zaburzonym rytmem, intonacją, modulacją, tempem i wysokościa tonu. Nawet u dzieci majacych stosunkowo dobrze rozwinięte umiejętności językowe, mowa często brzmi nieprawidłowo, gdyż zaburzone są jej cechy melodyczne.
Kolejną cechą jest dosłowne rozumienie mowy, brak umiejętności rozumienia aluzji, metafor, ponieważ dzieci z autyzmem myślą w sposób konkretny, opierając się na bodźcach wzrokowych. W książce “Myśleć obrazami” (Grandin T.) autorka pisze:” Myślę za pomocą obrazów. Słowa są dla mnie drugorzędnym środkiem wyrazu. Przekładam zarówno słowa mówione, jak i pisane na kolorowe obrazy, które są dopełniane przez dźwięki. W mojej głowie przewija się taśma filmowa. Kiedy ktoś do mnie mówi, jego słowa są natychmiast przekładane na obrazy. Osoby posługujace sie słowami często mają trudnosci ze zrozumieniem tego zjawiska.” Jak podaje Gałkowski (na podstawie książki T. Grandin i M.M. Scariano 1995) “mimo,że dr Temple Grandin jest pracownikiem naukowym uniwersytetu w Colorado, pisze książki i pomyślnie realizuje swoją karierę zawodową, doświadcza trudności związanych z rozpoznawaniem bardziej złożonych wypowiedzi […], jeśli łączą się one z interakcjami społecznymi. Nie potrafi uporać się ze zrozumieniem aluzji, przypuszczeń, ironicznych sformuowań, wypowiedzi metaforycznych, żartów. Nie doświadcza jednak trudności w rozumieniu języka naukowego i technicznego” (Gałkowski T. 2003).
Biorąc pod uwagę dynamikę nieprawidłowości mowy w autyzmie, H. Jaklewicz wyodrębniła dwie grupy autystów o różnym obrazie zaburzeń mowy:
1. Dzieci z wczesnym rozwojem autyzmu, czyli do 12 miesiąca życia, u których nieprawidłowości ujawniają się już w okresie noworodkowym, kiedy dziecko nie reaguje na głos matki, nie używa swojego głosu w celu zwrócenia na siebie uwagi, nawiązania kontaktu społecznego i wyrażania emocji, ani też nie podejmuje prób komunikacji niewerbalnej. Część z tych dzieci pozostaje mutystyczna do końca życia. Są u nich słabo wyrażone lub nie występują wokalizacja odruchowa i gaworzenie. Występująca u nich rzadko echolalia bezpośrednia dotyczy powtarzania zazwyczaj pierwszych lub ostatnich sylab wyrazu. Rozumienie mowy jest lepsze niż mowa czynna, która pozostaje na etapie wokalizacji odruchowej, w miarę dorastania pojawiają się proste formy przekazu niewerbalnego, około 5 roku życia mogą pojawić się pierwsze słowa, które nie służą komunikacji interpersonalnej.
2. Dzieci z późnym rozwojem autyzmu (po 12 miesiącu życia), które początkowo przechodzą przez kolejne fizjologiczne okresy rozwoju mowy. Mogą więc budować proste wyrażenia słowne, a mowa służy im do komunikacji interpersonalnej. Jednak, wraz z początkiem rozwoju autyzmu następuje szybki regres mowy. Dziecko przestaje formułować proste zdania posługując się pojedynczymi słowami, które w coraz mniejszym stopniu służą komunikacji społecznej. Pojawia się echolalia odroczona i bezpośrednia, a równolegle obserwuje się zanik komunikacji pozawerbalnej.
Mimo, że wiele dzieci z zaburzeniami autystycznymi nie będzie mogło w pełni opanować języka werbalnego, najważniejszym zadaniem jest umożliwienie rozumienia wypowiedzi językowych i tworzenia przekazów, które będą przez otoczenie rozumiane (Cieszyńska J. 2011). Ponieważ autyzm wypacza kontakt werbalny z dzieckiem, konieczne jest znalezienie innej drogi komunikacji, optymalnego i dostosowanego indywidualnie słownika pozawerbalnego.
Bibliografia:
- Jagoda Cieszyńska: Wczesna diagnoza i terapia zaburzeń autystycznych. Wyd. Omega Stage Systems, Kraków, 2011.
- Pecyna M.B. : Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w świetle psychologii klinicznej , Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne , Warszawa 1998.
- Gałkowski T., Kosewska J.: AUTYZM wyzwaniem naszych czasów, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2000.
- Gałkowski T., JastrzębowskaG.: Logopedia pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki. Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, 2003.
- Jaklewicz H.: Autyzm wczesnodziecięcy. Diagnoza, przebieg, leczenie. Gdańskie Wyd. Psychologiczne, Gdańsk, 1993.
- Markiewicz K.: Możliwości komunikacyjne dzieci autystycznych. Wyd. Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin, 2004.
- Gałkowski T.: Autyzm, (w:) T. Gałkowski, T. Tarkowski, T. Zaleski, Diagnoza i terapia zaburzeń mowy, Lublin 1993.
- Błeszyński J.: Mowa i język dzieci z autyzmem, Słupsk 1998.
- Grandin T., Scariano M.M.: Byłam dzieckiem autystycznym, tłum. E. Zachara, Warszawa – Wrocław, 1995.
- Grandin T.: Myśleć obrazami. Warszawa, 2006.
